همهگیری جهانی ویروس کووید-۱۹، تغییرات زیادی در تجربه زندگی شهری داده و خواهد داد. تراکم جمعیت، اتکا به وسایل نقلیه عمومی، رستورانها و کافههای متنوع و شلوغ، هنرهای خیابانی، دستفروشی و بسیاری پدیدههای مشابه دیگر هویت فضای عمومی شهری را شکل میدهند و طغیان بیماری عالمگیر کنونی قلب این شاخصههای هویت بخش را در بسیاری از شهرهای جهان مورد هدف قرار داده است. درباره آنچه در شهرهای گوشه و کنار دنیا میگذرد بسیار گفته شده و بسیار شنیدهایم اما شاید پرسشی که کمتر به آن پرداخته شده است این است که طغیان بیماری کووید-۱۹ چگونه میتواند به ساختارهای جنسیتی فضای عمومی شهری دامن بزند.
دانشمندان حوزه علوم انسانی سالهاست که فضا را ورای ساختاری مادی و فیزیکی و بلکه تولیدکننده و شکلدهنده روابط و مناسبات اجتماعی میشناسند و تعریف میکنند. ساختار فضاهای شهری، نقش عمدهای در شکل دادن طبقهبندیهای اجتماعی و تولید و بازتولید نابرابریهای بین گروهی دارند. به عنوان مثال، جداسازی یا نشانهگذاری جنسیتی بسیاری از فضاهای عمومی در ایران به خصوص بعد از انقلاب نوع حضور و تحرکات اجتماعی زنان را تغییر شکل داد و تا حد قابل توجهی محدود کرد. تأکید بر نقش زنان در پرورش خانواده به عنوان یک مسئولیت اجتماعی، و سوق دادن سیستماتیک حوزههای تحصیلی و شغلی آنها به حیطههایی که به لحاظ فرهنگی و اجتماعی زنانه شناخته میشوند دسترسی زنان به خیلی از مکانهای فعالیت و پویایی اجتماعی، اقتصادی، و حتی تفریحی را محدود کرد. همین روندها به اضافه مسائلی همچون حجاب اجباری و نابرابریهای قانونی، جنسیت را به شاخصهای اصلی در شکلدهی بسیاری از فضاهای عمومی شهری در ایران تبدیل کرد. برخی از فضاها، فعالیتها، و تجربهها در فضای شهری، یا به لحاظ قانونی و یا به لحاظ عرفی و فرهنگی مردانه به حساب میآیند و دستیابی به آنها برای زنان یا غیر ممکن بوده و یا کوششی دو چندان میطلبد. اما پدیده همهگیری کووید-۱۹ کجای معادلات تجربه حضور اجتماعی زنان در فضای شهری قرار میگیرد؟
بخش مطالعات و بررسی مسایل زنان سازمان ملل، خیلی سریع پس از شروع طغیان جهانی بیماری کووید-۱۹ شروع به برتاباندن اثرات خاص این اتفاق بر روی زندگی زنان در گوشه و کنار دنیا پرداخت. نگاهی به ابعاد گوناگون این اثرات نشان میدهد که در این دوره، فضای خصوصی خانه بیش از پیش به مکانی ناامن و فضای عمومی به حوزهای ناپذیرا و غیردوستانه برای زنان تبدیل شده است. میزان خشونت خانگی علیه زنان، به خصوص در دورههایی که خانهنشینی در کشورهای مختلف اجباری شد بالا گرفت و خلوتی فضاهای عمومی میزان آسیب پذیری زنان به مشکلاتی همچون آزارهای جنسیتی را بالا برد. کاهش یا تعطیلی فعالیت وسایل نقلیه عمومی فعالیتهای روزانه زنان را به طور خاص تحت تاثیر گذاشته، چرا که در اکثر جوامع، زنان بیشتر از مردان وابسته به این وسایل جهت رسیدن به محل کار، خرید، یا اهداف دیگر هستند. زنان حتی در کشورهای پیشرفته اقتصادی با میزان بیشتری از بیکاریهای اجباری روبرو شدند و شغلهایی همچون پرستاری، مددکاری و نگهداری از سالمندان، که از جمله شغلهایی هستند که درصد بالایی از زنان در آن حضور دارند، میزان آسیبپذیری بسیاری از زنان به بیماری را بالا برد.
میزان این آسیبها به خصوص متوجه زنان از اقشار اقتصادی آسیبپذیر جوامع مختلف است چرا که از کمترین امکان برای کار نکردن حتی برای دورهای کوتاه برخوردارند و همچنین شغلهایی همچون دستفروشی، کار در رستوران، یا خدمتکاری در مراسم که از جمله مشاغل مرسوم در بین این قشر از زنان است همگی وابسته به حضور و سرزندگی اجتماعی پویا و فعال شهروندان دیگر است. حضوری که اگر پر رنگ باشد میزان آسیبپذیری این زنان به بیماری را بالا میبرد، و اگر کم رنگ، سقف بالای سر و غذای سر سفره خانوادهشان را به خطر میاندازد. مجموعه این روندها نشان از آن دارد که همهگیری کووید-۱۹ دامنگیر جوامعی شده که به خودی خود از ارائه برابر و عادلانه فضاها و امکانات عمومی به گروههای مختلف به خصوص زنان ناتوان بودهاند و حال، بار مضاعف کنار آمدن با این پدیده عجیب همراه با فشارهای همیشگی زیست در فضای عمومی بر دوش خود آنهاست. این سؤال که طغیان بیماری کووید-۱۹ چه تأثیری به ساخت فضاهای شهری خواهد داشت و اینکه دوره پس از این بحران آبستنِ چه تغییراتی در این حوزه است، بدون توجه به اثرات خاص این پدیده بر تجربه زندگی اجتماعی اقشار مختلف زنان، پاسخی کامل و شمولگرا نخواهد داشت.